Gazeta Lazerati Nr 16 Shtator 2007
Nga Njazi Mahmuti
Një vështim panoramik për dinamikën e fiseve të fshatit gjatë historisë shekullore Lazarati dhe fiset në përbërje të tij Lazarati është një trevë e banuar që në periudhën ilire. Kjo vërtetohet nga gjetjet arkeologjike si muret e vjetra ilire, monedha, varre të asaj periudhe dhe objekte të tjera. Familjet e fshatit e kanë origjinën nga fiset dhe janë krijuar si pasojë e ndarjes së këtyre fiseve. Fiset kanë patur edhe dinamikën e tyre gjatë historisë shekullore. Ato sipas vëzhgimit tonë janë rreth 49, duke filluar sipes rendit alfabetik nga: Alikaj, Bucaj, Koçiaj, Bashaj, Gabaj, Gërveshaj, Kazmaj, Prokaj, Birbilaj, Buzheraj, Totaj, Gjolleshaj, Kolaj, Brahimaj, Gjylaj, Bejkaj, Selimaj, Skëndaj, Mahmutaj, Hallaçaj, Derxhaj, Bobaj, Krishtaj, Tulaj, Pollaj, Skëndulaj, Bocaj, Mamaj, Meçaj, Jupaj, Nuraj, Çelaj, Kolaj, Shurdhaj, Gjinaj, Malaj (Çallëkaj), Aliaj, Shkurtaj, Doracaj, Hiraj, Trakaj, Difaj.
Fshati ynë, ashtu si gjithë trevat e Ballkanit, nën influencën e faktorëve të ndryshëm ekonomik, socialë, politik, si dhe pushtimet e ndyshme që nga romakët, sllavët, bizantinët, turqit e deri në pushtimet e Luftës së Dytë Botërore ka patur dinamikën e tij të lëvzjeve, qoftë individuale, qoftë të një fisi të tërë.Veç kësaj nën influencën e këtyre faktorëve ka ndryshuar edhe madhësia e fisit, si dhe shpërndarja e tij. Kështu disa fise që sot janë të mëdha, dikur kanë qenë të vogla dhe disa të tjerë që numërojnë pak familje, dikur kanë qenë të mëdhenj. Është interesant të theksojmë se disa fise me njeri tjetrin quhen të afërt (kanë dalë nga një zjarr, thoshin pleqtë tanë). Këto fise me njeri tjetrin quhen një gjak dhe nuk bëjnë martesa midis tyre, edhe në ditët tona. Kështu Koçiajt, Bucajt, Rabajt, Selimajt, Prokajt janë një gjak; Brahimajt me Skëndajt; Mahmutajt me Bejkajt; Alikajt me Kolajt e mjaft të tjerë. Kjo mosbërje martesash brenda një fisi e ndjekur sidomos në linjën mashkullore nga të parët tanë, ka rëndësi shkencore sepse sa më të afërt të jenë prindërit, aq më i madh është propabiliteti për të lindur fëmijë me difekte të rënda.
Prezenca historike qindra vjeçare e fiseve në Lazarat vërtetohet në shumicën e tyre edhe nga toponimet që gjenden, si brenda fshatit, ashtu dhe rreth tij. Kështu kemi Gropat Gabe, Arrët e Buce, Mërximat e Zalike, Mërximi i Krishte, Gropat e Trake, Arrët e Proke, etj.
Por në rrjedhën e histories, ashtu si u tha më lart veç fiseve që janë sot në Lazarat ka dhe një numër jo të vogël fisesh që kanë qënë, por që sot nuk janë më. Një pjesë e tyre janë larguar për hasmëri; si p.sh. Lezajt që banonin në Breg të Sinamate, aty ku janë shtëpitë e Alike (Osmënit) u larguan për shkak të hasmërisë me Bucajt që banonin përballë te shtëpitë e Aliut. Thuhet se Lezajt u vendosën në Leshnicë dhe njeri vëlla mbajti mbiemrin Lezo ndërsa tjetri e bëri Shekaj për nder të nënës së tyre Sheko. Nga ky fis janë nipër nga nëna Kalo e Zenel Brahimi. Një djalë i këtij fisi Thoma Lezo është doktor i dëgjuar në Athinë. Pak më vonë, po për hasmëri u shpërngul dhe u vendos në Hormovë fisi i Tenajve. Zalikajt dy djemtë e tyre, Mehmeti dhe Coli rreth viteve ‘30 po për hasmëri me Hiraj u larguan nga fshati për në Greqi, ku mund të jenë edhe sot. Qirkajt mendohet se u vendosen në Grapsh, Çufajt në Koshovicë. Shumë fise të tjera janë larguar për arsye ekonomike. Nnga këta përmendim Tushajt në Turqi, ku një djalë i Mirteza Tushes ishte jurist i dëgjuar në shekullin e kaluar, pinjolle e këtij fisi është Hiro Buci. Për në Turqi është shpërngulur edhe fisi i Naipajve, Eminajve e Hitajve. Pasardhës të të cilëve vazhdojne të jenë edhe sot.
Disa fise nuk janë larguar por janë shuar ose për shkak të mos lindjes së fëmijëve ose për shkak të mos lindjes së meshkujve në fis. Nga këta përmendim Serjanajt, të fundit Baçe Serjani, Çelo Serjani e Mine Serjani jetuan deri nga vitet ‘70 të shekullit të kaluar. Për të njëjtën arsye u shuan Dyrmishajt, e fundit ishte Bele Dyrmishi (Brahimi). Nga moslindja e djemëve u shuan Merkajt dhe Lulajt.
Për shkak të imigrimit brenda vendit nuk janë në fshat fisi i Rjepajve, Aliajve dhe Bobajve. Janë dhe një numër i madh fisesh të larguar shumë herët nga fshati, por që nuk u dihet shkaku i largimit dhe vendi ku janë vendosur. Për këto fise na kanë mbetur toponimet, të tilla janë: Fiku i Xhexhe për Xhexhajt, Lëmi i Kide për Kidajt, Meni i Lule për Lulajt, Lëmi i Meme për Memajt, Baçe e Kajmake për Kajmakaj, Biga e Shebeke për Shebekajt, Kulla e Përjele për Përjelajt. Janë dhe një numër fisesh si: Bahaj, Sadikaj, Nurçaj, Dukataj, Carulaj, Xhafaj, Ferataj e Muçaj për të cilët nuk kemi të dhëna të tjera.
Nga të dhënat e mbledhura deri tani rezultojnë rreth 24 fise të larguara ose të shuara të fshatit. Veç fiseve të larguara gjatë shekujve, ka edhe fise të ardhura megjithëse në numër jo të madh. Nga këto përmendim Doracajt (Islam Doraci plaku) i ardhur rreth 70 vjet më parë nga Progonati, Shkurtajt (Guçe Shkurti) i ardhur nga Golemi rreth 50 vjet më parë. Këto fise, si dhe të tjera të ardhura në Lazarat janë mirëpritur e ndihmuar për tu integruar dhe sot ata ndjehen plotësisht lazaratas.
Kërkesat për dituri gjithnjë e më pretendueseKa më tepër se tre vjet që një numër më i madh nxënësish të niveleve të ndryshme arsimore kanë kanë ndjekur studimet e larta në universitete të ndryshme të Tiranës. Prej kohësh Tirana është kthyer në një pikësynim gati ëndrërrimtar që here-herë shihej me frikë, kjo për arsye se ndjekja e një shkolle të lartë në kryeqytet është tepër e madhe për një nxënës të thjeshtë nga ky fshat.
Para tre viteve të fundit, natyrisht që ka patur studentë që kanë hedhur hapat drejt Tiranës dhe emri i tyre përsëritet mjaft herë me admirim, kjo për arsye se ishin jo vetëm studentë me rezultate shumë të mira, por për më tepër të rinj me synime dhe ambicje që ia dolën mbanë të zënë vend në një mjedis shoqëror, ku dhe universiteti “Eqrem Çabej” i Gjirokastrës nuk i kishte hapur ende mirë dyert për të rinjtë e Lazaratit.
Viti i vërshimit fatlum që përkon me një tranzicion shoqëror e psikologjik ishte viti 2000 ku më shumë se gjysma e maturantëve vazhduan universitetin e Gjirokastrës e mjaft prej tyre zgjodhën Tiranën. Më pas, pati ulje të numrit të maturantëve që ndoqën studimet e larta kryeisht për mungesë të besimit apo formimit të tyre, për të njohur sërish rritje jo të rastësishme në vitet 2004-2006. Këtë fakt e vërtetojnë edhe statistiat. Mjafton t’u hedhësh një sy listave të sivjetshme të maturës, për të parë bumin e madh që ka shkaktuar kjo ëndërr e bukur në zgjedhjet e tyre. Mjaft nxënës kanë preferuar që edhe arsimin e mesëm ta zhvillojnë në Tiranë, duke zgjedhur shkollat private me zë si kolegjin “Nxënësit e Mesdheut”, kolegjin “Kristal”, etj.
Në të vërtetë Tirana është një shans ëndrre apo shprese, por asnjëherë nuk ka përftuar përmasat e saj ideale, në të vërtetë ato është vështirë t’i gjesh, kjo është arsyeja pse ka studentë të tillë si Lulëzimi, Lubjana, Marsela e Mjafte Gërveshi që kanë pasur fatin dhe vullnetin të vazhdojnë fakultetin në Ferrara të Italisë. E po në këtë qytet vazhdojnë dhe Muedin Krishti, e Meri Bejko. Ndërsa kemi dhe studentë që kanë zgjedhur Maqedoninë si Arbër Meçi e Bruno Pollo.
Në një vështrim thelbësor të situatës sociale e ekonomike që bëhet shtrat për këta studentë dhe në një krahaasim mësimor e shoqëror me studentë e nxënës të rretheve të ndryshme, por edhe atyre kryeqytetas, vihen re ndryshime shumë të pakta që kanë të bëjnë jo me formimin e tyre mësimor sesa me mënyrën e përfshirjes dhe ballafaqimit të tyre në metropol.
Këto lloj ndryshimesh janë, jo vetëm jopenguese, jo vetëm interesante për ata që pëlqejnë varietetet, por më tepër janë ndryshime, që më shumë se asnjë lloj rrethane tjetër janë të kushtëzuara nga minikulturat që kanë mbrujtur njerëzit gjatë boshtit veri-jug.
Megjithatë cilado qofshin përfundimet e çdo llojë analize sociale është i rëndësishëm një fakt thelbësor: vetdija e njeriut po ndryshon dita ditës, duke pranuar pa përçapje një përfundim të pakundërshtueshëm: “Me arsim plotësohemi si humanitet, me arsim sigurojmë të ardhmen”.
Hatixhe Rabaj
Blektoria traditë e Lazaratasve Fshati ynë tradicionalisht ka qënë i njohur si fshat blektorësh të mirë dhe kjo ka një bazë të vërtetë. Historikisht pavarësisht se fshati ka patur edhe bujqësi, baza kryesore ekonomike ka qënë blegtoria e kryesisht delja. Kjo ka arsyen e vet. Mendojmë se shkaku kryesor i zhvillimit të blektorisë ka qënë kullota shumë e mirë që ka fshati si në malet mbi fshat, ashtu dhe poshtë fshatit e përeth tij. Sot situata ka ndryshuar, megjithëse blektoria zë akoma një vend të rëndësishëm në ekonominë e lazaratasve, ata kanë
zhvilluar biznese të vogla e të mëdha që fillojnë nga 10-15 dyqanet e fshatit, lokalet e Kordhocës, bizneset e vendosura në Gjirokastër e deri në Tiranë.
Profesioni i bariut nuk është i lehtë. Ai ka sekretin e tij dhe nuk mësohet as në shkollë e as në kurse. Zakonisht ai trashëgohet e mësohet që në fëmijëri, në mënyrë graduale duke e dashur profesionin. Meqënëse është profesion i vështirë të rinjtë e sotëm nuk para e preferojnë, ndaj mosha mesatare e barinjëve të fshatit tonë është mbi 40vjeç por nuk mungojnë edhe më të rinjtë. Profesioni i ka bërë këta njerëz pak të ashpër; të ftohtit, bora, shiu e pasiguria e motit, lufta me egërsirat, etj, por ata kanë një bujari e një humor të veçantë dhe një solidaritet për ta patur zili. Kohët kanë qënë të vështira, ka patur luftra, kaçakë, hajdutë, kope egërsirash, por ata kanë ditur të jenë afër njeri tjetrit, të presin e të respektojnë mikun e nevojtarin dhe të luftojnë së bashku keqbërësin.
Që delja ka qënë burim i mirë jetese për Lazaratin këtë e vërtetojnë edhe shifrat. Statistikat tregojnë se në vitin 1938 fshati kishte rreth 1 5000 kokë dhën me pak dhi dhe fare pak lopë. Stanet ishin përhapur në gjithë Malin e Gjerë që nga Vajura e deri në malin e Dhuvjanit e Leftokaresë. Një pjesë e tyre dimrin e kalonin në pellgun e Delvinës e deri në Ksamil. Kjo gjendje vazhdoi edhe një periudhë gjatë komunizmit nga viti 1946 deri në vitin 1955-1956. Me bërjen e koperativës gjendja ndryshoi për keq. Nga 15-20 000 dhën që kishte fshati u reduktuan në rreth 7 000 kokë dhe në vitet më të mira 200-300 lopë. Në këtë situatë sigurisht nuk mund të plotësoheshin nevojat në rritje të fshatit për qumësht dhe mish. Të gjithë i kujtojmë me dhimbje vitet ‘80 kur u vendosën racionet e famshme të mishit dhe qumështit në fshat. Nënat tona të shumëvuajtura u detyruan tu vinin në gojë fëmijëve të vegjël, jo biberona me
Pelivan Gjini , Bajram Çelo 1956
qumësht, por garza me llokume. Çfarë tmerri dhe turpi për ata që propaganduan dhe drejtuan atë sistem! Por sot ku jemi?
As ka të krahasuar. Tradita është rikthyer duke bërë që numri i bagëtive të shtohet, malet janë mbushur përsëri me dhën dhe me barinj. Sa lë vathën e Rabe e ngjitesh grykës së Sopotit shikon stanin e Bejko Bashës e pak me lart xha Rashua që edhe pse i moshuar nuk ju ndahet dhënëve. Mbi krua është Zeqo Gjyli që e ka marrë zanatin që fëmijë dhe vazhdon të jetë bari i mirë dhe këngëtar i mirë. Një pjesë e madhe e barinjëve të sotëm janë vazhdim i familjeve tradicionale blektorale. Në mal të Alike është stani i Diftrit, biri i xha Aliut gjithë jetën me stan, stani i Mersin Gjolleshit, djali i xha Hysmetit që i vogël e deri sa vdiq bari i mirë. Në Avdullare Nexhmi Meçi, i xha Tatiut gjithë jetën çoban, në Makërxhimë, Novruz e Miro Meçi që s’janë ndarë asnjëherë nga dhëntë. Në Pllashnjë Mato Gjini e Qazo Llagatura, djali i xha Haskos që u plak pas dhënëve. Në Haur të Mahmute, Dinia me vëllezër, djemtë e xha Sejdiut që vdiq pas dhënëve e po kështu Raimi, djali i xha Lazes. Në Gropë të madhe Gjylajt e tjerë me Mato Kolin. Në Hije të Koçiut, Kapo Kazma. Në Gropa të Hysos, Kalo Kazma, nipi i xha Demos që në kohën e Zogut beharonte në Lenie të Korçës e dimëronte në Delvinë, bashkë me djemtë e xha Nafizit, Bastriun e Mahmutin. Në Mal të Gabe e në Lloiz, Hamza Balil e Hamit Gaba nipër të xha Magripit e të xha Dalipit, barinj të dëgjuar në Lazarat. Në Zgurë, Maliqi, nipi i Xhafo Bejkos që dorëzoi në brengën e tyre në zëmër. Por tani dhëntë mbahen edhe në fushë se ajo nuk mbillet me grurë e misër për shkak të kostos së lartë. Kështu në fushë kemi stanet e Bardho Mahmutit, Ramo Gjylit, Sulo Prokos, Bajo Mahmutit, Xhenet Brahimit e Lame Meçit. Në Bulo janë Avdulajt e Prokajt. Në Ravenjë, Qamil Çela me Kaçan Bucin e Ismail Bucin. Në malin e Dhuvjanit Hysen Brahimi e në malin e Bidos vëllezërit Ahmeti. Po kështu në malet e Dropullit janë shumë lazaratas me stanet e tyre ose me stane të përbashkëta me dropullitët. Disa të tjerë beharojnë në Poliçan si Mato Prokua e në Nemërçkë si Teno Buci e Asllan Hallaçi. Kopetë e barinjve të Lazaratit shkojnë nga 200 në 400 e 500 kokë seicila dhe të ardhurat që marrin nga qumështi dhe mishi i ndihmojnë për të jetuar mirë. Barinjtë stanet i kanë kanë bërë sipas ndërtimeve të kohës dhe i kanë pajisur për të jetuar sa më mirë.
Është e rëndësishme të theksojmë se barinjtë e fshatit tonë i vaksinojnë dhe i mjekojnë bagëtitë duke eliminuar sëmundjet sidomos ato që trasmetohen në njerëz, si melitenca. Është fakt që vitet e fundit në spitalin e Gjirokastrës nuk ka të shtruar me melitencë nga Lazarati. Veç rreth 15 000 dhën që ka sot fshati, në Lazarat ka dhe 2 000 dhi dhe afro
1 000 lopë. Shumica e lopëve janë 1 ose 2-3 për familje dhe fare pak janë në formë fermash të vogla me 10-15 krerë. Gjithë ky zhvillim i blektorisë në Lazarat është individual, spontan, i painkurajuar e mbështetur nga shteti. Kjo ecuri, jo e vogël e blektorisë që ka Lazarati, nuk është vetëm pasuri e tij, por është dhe pasuri kombëtare dhe normalisht duhet ndihmuar, stimuluar e mbështetur nga shteti, ashtu siç dhe veprohet në shtetet e tjera fqinjë në këtë fushë. Por këtu shteti, jo vetëm që nuk stimulon shtimin e blegtorisë, por nuk ndihmon as për të organizuar tërheqjen e prodhimit. Qumështi i lopëve, që nuk është pak, por rreth 20 kv në ditë vazhdon të shitet në mënyrë individuale në familjet e qytetit. E njëjta gjë ndodh edhe me mishin e viçave dhe të qengjave. Këto probleme të blegtorisë që nuk janë vetëm për Lazaratin, por për gjithë fshatrat e Labërisë duhet të sensibilizojnë organet e pushtetit lokal dhe qëndror e sidomos Ministrinë e Bujqësisë, të krijojnë mekanizma stimuluese dhe mbështetëse për ta zhvillluar më tej këtë sektor të rëndësishëm të ekonomisë kombëtare.
Zhvillimi i këtij sektori do të vlente, jo vetëm për të punësuar njerëz, por dhe për të shtuar të ardhurat individuale e kombëtare duke bërë që Shqipëria nga importuese e produkteve blegtorale që është sot, të kthehet në eksportuese të tyre, ashtu si ka qënë para Luftës së Dytë Botërore.
Bahir Basha
Mjek Veteriner.
Disa veçori të së folmes të Lazaratit.
Në të kaluarën e sot ka patur e ka mjaft hulumtime e studime mbi veçoritë e të folmeve krahinore. Këto dukuri janë trajtuar në planin historik e konkret. Në studimet e mirëfillta shkencore gjuhësore, nisur nga këto dukuri, është hedhur dritë e është pasuruar mendimi shkencor mbi ligjësitë dhe evolucionin e shqipes. Edhe vëzhgimet e hulumtimet mbi dukuri të veçanta gjuhësore kanë pasuruar ndjeshëm materialin gjuhësor mbi këto ligjësi.
Për shkak të kushteve të veçanta historike e gjeografike, edhe dukuritë e së folmes së Lazaratit pëbëjnë një material të pasur e me interes për gjuhësinë. Kjo e folme ruan forma të hershme të shqipes. Në vështrim krahasues ajo shfaq afëri jo aq me komunitetet fqinje rrethuese shqipfolëse, se sa me ato përtej kufirit të tyre. Kjo tendencë konservative edhe në fushën e gjuhës është rrjedhojë e faktorëve të lartpërmendur dhe e përpjekjeve për ruajtjen e identitetit kulturor e historik të këtij komuniteti, brenda identitetit të përgjithshëm krahinor e kombëtar.
E folmja e Lazaratit është pjesë e së folmes së Toskërisë Jugore. Por brenda saj çdo krahinë e njësi krahinore ka veçoritë e veta. Kjo e folme në përgjithësi i përket dhe ka afëri me ato të krahinës së Kurveleshit e Bregdetit të Poshtëm. Afëritë vihen re në fonetikë, leksik, morfologji, sintaksë, sinonimi, etj.
Megjithatë kjo njësi krahinore në të folmen e vet ka edhe veçoritë e saj të dallueshme. Një vështrim i përgjithshëm mbi këto veçori paraqet interes për dy arsye. Së pari, Lazarati është njësi krahinore e pagjurmuar, hetuar e vrojtuar deri tani në fushën e veçorive të gjuhësisë së folur. Së dyti, kjo do të zgjojë interesin e intelektualëve të Lazaratit (dhe më gjërë), veçanërisht të mësuesve të gjuhës shqipe për vëzhgime, hulumtime, mbledhjen e materialeve gjuhësore e përpunimin e tyre sidomos në hetimet e kërkimet dialektore, fjalë të rralla, etj.
Për hershmërinë e të folmes së Lazaratit dëshmojnë edhe shprehje e frazologji që e kanë zanafillën në besimin pagan. Kështu shprehje të tilla si: “për atë diell”, “për këtë zjarr”, “për atë që vete lodhur”, “për këtë vatër”, “mi bëfsh hi”, etj., nuk komunikojnë me asnjë religjon, qoftë katolik, ortodoks apo musliman.
Në këtë shkrim do të trajtohen në mënyrë të përmbledhur disa veçori e dukuri të kësaj të folme, kryesisht në fushën e fonetikës e morfologjisë: Në të folmen e Lazaratit zanorja – Y– ruhet e pa prekur pothuajse në të gjithë leksikun aktiv, si: syri, pylli, ylli, qytet, dyer, njyej, (ngjyej), thyej, lyej, mbërthyer, etj. Ndërkohë që në komunitetet fqinje si qyteti i Gjirokastrës, e disa krahina e njësi krahinore të Labërisë, Bregut të Poshtëm e Çamërisë ajo zëvendësohet me –I, si: siri, illi, qitet, dier, ngjiej, thiej, liej, mbërthier, etj. Në përgjithësi zanorja - U, përdoret në huazimet turke si: burek për byrek, dufek për dyfek, gjuveç për gjyveç, musafir për mysafir, surgjun për syrgjyn, etj. Megjithatë kjo nuk përbën dukuri përgjithësuese. Kështu në këtë të folme përdoren format: dyshek e jo dushek, gjyle e jo gjule, qyp e jo qup, bylyk e jo buluk, që përdoren në të folmet e Kurveleshit të Sipërm apo të Bregut të Poshtëm. Por ka edhe fjalë të shqipes (jo turqizma) që preken nga kjo dukuri si rrjedhojë e trysnisë së huaj. Megjithatë në toponimi ajo nuk shfaqet në asnjë rast, gjë që flet për qëndresë gjuhësore, por edhe shpirtërore e vetëdije shoqërore vetënjohëse.
Në të kryerën e thjeshtë zanorja e patheksuar fundore – ë, bie në të folmen e përditshme si: ham, lam, qam, etj. Në këtë rast zanorja fiton një gjatësi të dukshme si plotësim i rënies së – ë-së. Disa herë në format pësore të foljes vihet re rënia e –h-së si: u prëva për u preha, u prëmë për u prehëm u fshemë për u fshehëm, u ngremë për u ngrehëm, etj.
Disa folje zgjerojnë tonin e shumësit duke zbërthyer zanoren e temës të së kryerës së thjeshtë në togun zanor – ua si: muarrëm për morëm, dualëm për dolëm, mbuallëm për mbollëm, vualëm për volëm, etj.
E kundërta ndodh në shumësin e së kryerës së thjeshtë në disa folje, ku togu zanor -ua rneduktohet në-o, si: blojtëm për bluam, lojtëm për luajtëm, krojtëm për kruam shkrojtëm për shkruam, shojtëm për shuam.
Disa folje si: gjej, vij, fle, mbetem, prehem, e bëjnë vetën e parë njëjës me aorist sigmatik, si: gjeç(ë), arç(ë), fleç(ë), mbeç(ë)? Kjo trajtë gramatikore është e vjetër dhe ndeshet edhe në disa fshatra të tjerë të Toskërisë Jugore, tek arbëreshët e Italisë e në disa të folme veriore.
Në disa treva të tjera të jugut kjo dukuri shtrihet në shkallë më të gjerë, si: thaç(ë), raç(ë), paç(ë), laç(ë), etj., për thashë, pashë, rashë, lashë, etj.
Pak folje që në të kryerën e thjeshtë dalin me temë në - t, asimilojnë bashkëtingëlloren – t dhe zanoren - ë , duke dhënë -I , si: brita për bërtita, krica për kërcita, duke qënë kështu më afër formës emërore fillestare, si: britmë, kricmë, (krismë) ose krisje.
Në të folmen e përditshme forma e paskajores ia lë vendin formës lidhore kur paraprihet nga foljet - vij, nis, shkoj, përgatit, si: vajta të punoja, nisa të them, shkova të lajmëroja, u përgatita, ta prisja, etj.
Në të folmen e Lazaratit, si në gjithë toskrishten jugor zanoret e theksuara - a, e, para tingujve hundorë - m, n, nj, errësohen në - ë. Këtu përfshihen edhe emërtimet toponimike dhe huazimet turke. Dalin kështu format: qën, dhën, dhëmb, fëmër, gjëndër, gjëmb e ënjte, e prëmte, nën, Osmën, azgën, etj.
Zanorja – e, errësohet edhe para bashkëtingëlloreve dridhëse: r, rr, dhe para - h, si: shërra, njërëzit, plëhu, prëhem. Kjo dukuri vërehet edhe tek arbëreshët e Italisë dhe në Kurvelesh. Në dallim nga gjithë toskërishtja jugore ku shprehja njëri dje, njëri të martën, në Lazarat kjo shprehje del me zanoren - e, si: njeri dje, njeri të martën.
Në të folmen e Lazaratit pothuaj nuk shfaqet dukuria e ruajtjes së zanores – ë, si para edhe pas theksit. Kjo dukuri shfaqet në Himarë e fshatrat e tjera si në të Labërisë e madje edhe në fjalët me theks parafundor e tejfundor , si gjarpër, të martënë, udhënë, djalinë, Maja e Çikësë, etj.
Edhe në Lazarat , ashtu si në Kurvelesh e Bregun e Poshtëm, zanoret e gjata vihen re në rrokjet e hapura fundore, si: be, rrrufe, nome, hobe, vëri, si, dhi, etj. Kjo dukuri shfaqet edhe në foljet e vetës së dytë njëjës në urdhërore. Kjo për shkak të shkrirjes së grupeve të zanoreve - ae, oe, si: ngarko- ngarkoe, qëllo- qëlloe, shiko- shikoe, ha- hae, la- lae, vre- vrae, etj. Në këtë rast zanorja është më e tejzgjatur.
Interes paraqet dukuria e disa foljeve njërrokëshe të të tre zgjedhimeve në vetën e dytë njëjës. Aty vihet re bjerrja e – j- së, së vetës së parë dhe e -h-së, karakteristike të kësaj forme foljore, duke dalë në togun - ie dhe ae. Zanorja në këtë rast nuk e mbart gjatësinë e vet si në shëmbujt e përmendur më sipër. Përkundrazi ajo shfaqet e prerë. Kështu dalin format fshij (fshie), grij (grie), rrah ( rrie), vras ( vrie), ha (hae), pi (pie)..
Ashtu si në shumë fshatra të Toskërisë Jugore dhe në të folmen e Lazaratit nuk ruhen togjet e bashkëtingëlloreve -mb, nd, ng, ngj, si: shkun (shkund), mase (mbase), mëne (mendje), na (nga), konjill(kongjill), etj.
E njëjtë është edhe dukuria e rënies së- n-së, në rastet: daj (ndaj), darje(ndarje), dava (ndava), dau (ndau). Në ndajfoljet - andej, këndej, vihet re asimilimi i grupit të vjetër - nt (më vonë -nd) në -n si : anej, këtej.
Retacizmi si dukuri e vjetër parasllave ka vepruar në gjithë Toskërinë Jugore, si ranë-rërë, bënë-bërë, gjalpër – gjarpër, etj. Por në të folmen e Lazaratit ende ruhet forma më e hershme: gjjalpër, e paprekur nga rotacizmi. Por si në shumë treva të jugut edhe në të folmen e Lazaratit rotacizmi jo vetëm ka vepruar, por edhe prapavepruar gjuhësisht. Kështu veta e dytë e urdhërores së disa foljeve del në format: biri (bini), ziri(zini), fliri(flini), viri(vini), etj.
Asimilimi i – n-së vihet re edhe në format e vetës së dytë shumës të urdhërores së disa foljeve del në format e vetës së dytë shumës të urdhërores, si: ngrihi (ngrihuni), brihi (brihuni), krihi (krihuni) .
Në fushën e morfologjisë përbëjnë interes trajtat e vjetra të së pakryerës në dëftoren shumës. Kështu folja mbaj del në format unë maj, flij, ecij, qaj, veta e parë njëjës dhe: ne majim, flijim, ecim, qajim, lajim, etj.
Përdorimi i – ç-së, në vend të –sh-së para bashkëtingëlloreve të shurdhëta është tjetër
dukuri në këtë të folme, si çpoj, çpengoj, çkatërroj, çpejt,etj.
Ende vihet re përdorimi i –ç-së në fund të përemrave vetorë njëjës në kallzore, si: muan, tyan, atian. Po kështu edhe zëvendësimi I ndajfoljes – ku, pas pjesëzës treguese –ja, përbën rast të veçantë në të folmen e Toskërishtes jugore, si: ja tuk jam, ja tuk më ke, në vend të: ja ku jam, ja tuk më ke.
Si në shumë fshatra të tjerë të trevës jugore, edhe në Lazarat veta e tretë njëjës e foljes –dua, përdoret e ngurosur në formën e foljes pavetore - duhet si: do menduar, do thënë, do ruajtur, do qëlluar, etj.
Këto dukuri gjuhësore e të tjera përbëjnë për sot e për të ardhmen një fushë të pasur vëzhgimesh , hulumtimesh, hetimesh, gjuhësore e studimesh. E folmja e Lazaratit me veçoritë e saj përbën një material të pasur për studime të thelluara me karakter historik e përgjithësues.
Glosari në formën e një fjalorthi që mendoj se do të botohet në numrat e ardhshëm të gazetës do të plotësojë më tepër tablonë e përgjithshme të së folmes së Lazaratit në veçoritë e saj dalluese. Duke paraqitur veçoritë dalluese të kësaj të folmeje natyrshëm do të dalin në pah edhe aferitë e saj më të spikatura me të folmet e trevave të tjera të Toskërisë Jugore. Kjo do të ndihmojë drejtpërdrejt edhe për të ndriçuar çështjet më thelbësore të historisë së komunitetit të Lazaratit.
Beqir Mamo
KUR FLASIM PËR SHQIPËRINË...
------------------------------------------------------
Nga ILIAZ BOBAJ
Dikush më ka rrëfyer se diku, në një shkollë të Selanikut, ka ndodhur një ngjarje, që më ka mbetur në kujtesë. Mësuesja kishte ngritur në dërrasë një vogëlushe shqiptare, emigrante këtu në Greqi dhe po e pyeste përpara hartës se ku ndodheshin qytete dhe shtete të ndryshëm të botës. Dhe vogëlushja ia tregonte në hartë.
Një çast mësuesja e pyeti se ku ndodhet Shqipëria. Vogëlushja shqiptare hoqi sytë nga harta dhe vuri dorën e saj të vogël mbi kraharor. ''Ku është?'' e pyeti përsëri mësuesja, duke parë se ajo nuk ia hodhi fare sytë hartës. ''Është këtu !'', shqiptoi vogëlushja, duke i mëshuar dorës mbi zemër. Ndërsa sytë iu mbushën me lot.
Vogëlushja shqiptare e kish futur imazhin e madh të atdheut të saj të dashur, në zemrën e saj të vogël. Kështu e kishte përherë me vete. Kjo është magjia e atdheut. Ai ''udhëton'' së bashku me njeriun. Dhe ''folenë'' e vet e ngre përherë në zemër. Ai mbetet edhe forca edhe dhimbja e njeriut. Por jo të gjithë e ndjejnë magjinë e tij me të njëjtën forcë. Tek disa ''qendra e gravitetit'' të tij, ndjehet e largët, e dobët.
* * *
Kohët e fundit, në njerin nga stacionet televizivë vendas, këtu në Greqi, në njerin nga emisionet e pasdites, ishin të ftuar edhe dy emigrantë shqiptarë. Njeri përfaqësues i shoqatave, tjetri aktor. Emisioni, që ishte një bisedë nga ato që nuk të bëjnë ''as për të qeshur e as për të qarë'', bënte fjalë për të huajt, mikpritjen dhe racizmin vendas, etj. Edhe pse biseda të tilla nuk më ngjallin asnjë interes, pasi nuk thonë asgjë për të qenë dhe kanë nivel veçanërisht të ulët, duke parë dy përfaqësuesit shqiptarë, e ndoqa atë deri në fund.
Përfaqësuesi i shoqatave shqiptare, mbajti një qëndrim të prerë, dinjitoz. Por me kulturë. Ndërsa aktori ''interpretoi'' me dredhi. Së pari ''shkarkoi'' nga supet e tij Shqipërinë duke e deklaruar veten grek. Me një qëndrim servil, duke u bërë qejfin të ftuarve, që pothuajse të gjithë i drejtuan shigjetat e diskutimeve të tyre kundër përfaqësuesit të shoqatave shqiptare, vazhdoi deri në fund. Ndërsa shqiptari tjetër vazhdoi deri në fund me qëndrimin e tij dinjitoz. E vërteta është se kjo bisedë antiracizmi u kthye në një bisedë racizmi antishqiptar, ku emri shqiptar lakohej hapur si sinonim i së keqes dhe Shqipëria, atdheu ynë, fyhej po hapur deri edhe në titrat elektronike në ekran. Përfaqësuesi i shoqatave (nuk ia mësova dot emrin), edhe pse i vetëm kundër të gjithëve, (edhe kundër aktorit servil e qesharak), u mundua me gjithëfuqinë e arsyetimit të tij, por...
Si mbaroi biseda, rashë në mendime. Krahasoja përfaqësuesin e shoqatave me aktorin. I pari i ri, (ndoshta as tridhjetë vjeç), i dyti rreth të gjashtëdhjetave. Njeri dinjitoz, tjetri servil. Njeri e mbronte emrin e Shqipërisë dhe të shqiptarit, tjetri e shiste. Krahasimi vazhdon edhe më tej. Djaloshi, përfaqësues i shoqatave, me siguri ka ikur i vogël
nga atdheu. Shqipëria, atdheu i tij i varfër, nuk mundi t'i ofrojë gjë tjetër në këtë periudhë të vështirë tranzicioni, veçse ta niste me dhimbje rrugëve të botës. Por me vete i dha emrin e nderuar ''shqiptar''. Dhe djaloshi diti ta mbante me dinjitet atë. Tjetrit, edhe pse ka qenë një aktor krejt i zakonshëm, ai, atdheu i varfër, Shqipëria, e mbajti dekada si aktor, me pagë dhe me kushte shumë më lehtësuese se të tjerët. Pra, atdheu, megjithë varfërinë e vet, i ofroi shumë me tepër sesa atij djaloshit të shoqatave. Po pikërisht ky që mori më tepër, e shiti më lehtë.
Atdheu u dha të dyve një emër. Por njeri diti ta mbante, tjetri diti ta hedhë. Edhe diçka
tjetër. Asnjëfarë nacionalizmi të ngushtë nuk kishte në diskutimin e djaloshit të
shoqatave. Ashtu siç kish një ''kozmopolitizëm'' qesharak tek diskutimi i aktorit.
* * *
Emigrantët shqiptarë këtu në Greqi, në vendet e tjera të BE, apo jashtë saj, jo vetëm që gëzojnë një emër të nderuar, jetojnë me punë dhe me dinjitet, por edhe e kanë për
nder që janë shqiptarë. Kjo është krejt e natyrshme dhe shprehet krejt natyrshëm, deri edhe në aktivitete të organizuara prej tyre apo nga të tjerët. Por është po kaq e natyrshme, që, herëpashere, qoftë në mënyrë individuale, qoftë të organizuar, të ngrejnë edhe probleme që lidhen me atdheun tonë, Shqipërinë. Këtë gjë e bëjnë edhe publicistët, shkrimtarët dhe intelektualët. Kjo ka arsyet e veta. Kjo lidhet edhe me problemet e emigrantëve, edhe me faktin se, duke jetuar në vende me një zhvillim më të përparuar, ata kanë dëshirën e mirë dhe kërkojnë që edhe atdheu ynë të riparojë sa më shpejt mangësitë e të shkuarës dhe të tranzicionit, për të arritur shtetet më të zhvilluara. Ngritja e këtyre problemeve është dëshirë e mirë. Domosdoshmëri. Bile edhe kulturë. Asnjë keqdashje nuk ka në këtë mes. E keqja vjen nga një kategori tjetër, (kryesisht me nivel të ulët kulturor), që gjithshka shqiptare e mohon, e nënvleftëson. Bile edhe e përçmon. Disa mjeranë arrijnë deri aty sa të mohojnë edhe historinë, kulturën, vlerat tona madhore kombëtare. Më së shumti janë ato vlera madhore, që kjo kategori nuk i njeh, falë nivelit të ulët apo keqdashjes së tyre. Është vendi të theksoj se Shqipëria ka një histori të madhe, po edhe faktin se nuk ka komb në Ballkan, ku shqiptarët të mos kenë dhënë kontribute madhore në historinë dhe përparimin e tyre. Shqiptarët kanë qenë vendimtarë edhe në historinë e perandorive të mëdha. Disa, edhe cilësitë tona të vyera, të cilat i njeh dhe i nderon e gjithë bota, i nënçmojnë deri në mohim.Të tjerë, me një arsyetim tejet të mangët, ngatërrojnë vuajtjet në sistemin totalitar me atdheun, i futin të dyja në një ''thes'', duke mos i dalluar njerën prej tjetrës. Ndonjë tjetër, (edhe me qesharak), ngatërron fenë me atdheun, duke rënë pre e propagandës fetare antishqiptare. Natyrisht këto janë gjykime të cekëta, të njëanshme. Dhe bëhen prej të cektëve, të njëanshmëve. Por e keqja është se e thonë fjalën e keqe. Keqdashja dhe injoranca e kësaj kategorie shkojnë paralel me njera-tjetrën. Është pikërisht kjo që të detyron t'i gjykosh me të drejtë si njerëz të dobët, pa karakter, pa dinjitet. Në këtë thes të vjetër futen edhe ca sportistë, (edhe të afirmuar, por edhe disa të rinj, të cilët nuk kanë dalë akoma nga bebelinot) por që, para lekut, deklaratën e parë e bëjnë për të mohuar fanellën e përfaqësueses shqiptare. Në fakt ata deklarojnë se nuk e meritojnë atë fanellë të shenjtë. Dikush deklaron se ''në Shqipëri kisha vetëm një frigorifer''. Por harron se kishte në dispozicion edhe palestrat dhe kushtet e stërvitjes, që i kushtonin jo pak Shqipërisë së varfër. Kish edhe nderin e madh të përfaqësonte Shqipërinë në arenën botërore. Një gjë nuk arrin të kuptojë kjo kategori njerëzish. Shqipëria nuk ka nevojë për bastardë. Asaj i mjaftojnë shqiptarët që e ndjejnë veten shqiptarë dhe ndjehen të nderuar me këtë emër. Me ta ajo ndjehet mjaft komode. Si një nënë e nderuar me fëmijë të dashur, të mbarë. Dhe të tillë Shqipëria ka shumë e shumë. Aq sa nuk numërohen. Vetëm bastardët numërohen me gishtat e dorës. Të gjithë së bashku nuk vlejnë as sa maja e thoit të asaj vogëlushes shqiptare emigrante në Selanik.
* *
*
Më ka bërë përshtypje edhe një fakt tjetër. Sa here media vendase fton ndonjë emigrant shqiptar për ta ''intervistuar'', pavarësisht se ai mund të jetë askushi, në përgjithësi vihet re që më tepër flasin për t'i bërë qejfin medias vendase, sesa për të thënë të vërtetën. Aq më tepër për të mbrojtur me dinjitet të vërtetën. Si, gjoja padashur, disa syresh, lënë t'i hidhet shumë baltë Shqipërisë dhe shqiptarëve, e cila nuk u takon aspak. Natyrisht media vendase di se çfarë malli të zgjedhë për ta shitur si mall të skaduar para shikuesve të vet. Disa flasin kundër shqiptarëve edhe kur tema nuk ka asnjë lidhje me të. Kështu vetbëhen edhe më qesharakë. Ndonjë tjetër, kur u hidhet baltë shqiptarëve, hesht. Natyrisht heshtja e tij nuk mund të jetë veçse një llamarinë e ndryshkur. Sidoqoftë kjo kategori ka një limit të përbashkët. Pre e kësaj medieje bëhet edhe ndonjë përfaqësues i ndonjë shoqate. Më rrallë edhe ndonjë shkrimtar apo publicist, me qëndrimin e tij nënështrues ndaj kulturës vendase. Një njeri me mend e kupton se ka vend të vlerësosh edhe tënden, edhe të huajën. Kjo është kulturë. Por të mohosh tënden, do të thotë të mohosh veten. Pra të mohosh
vlerat e tua. Mendo se sa mund ta vlerësojë një i huaj një njeri të tillë. Nga ana tjetër edhe këtu e kudo gjetkë ka njerëz të nderuar, të cilët dinë të na vlerësjnë drejt dhe të na çmojnë kontributin dhe vlerat tona, duke merituar kështu edhe ata nderimin dhe mirënjohjen tonë.
Nëntorin e kaluar patëm rastin të ndjekim një aktivitet të studentëve shqiptarë në Patra për festat tona kombëtare, ku ishte i ftuar edhe ambasadori ynë, zoti Vili Minarolli. Një
grup studentësh, të drejtuar nga një djalë me kulturë, që quhet Hergys Manaj, shfaqën para ambasadorit dhe shikuesve një aktivitet të thjeshtë, por tërheqës, ashtu siç u dilte nga
shpirti. Shqiptarizmi i tyre dilte krejt natyrshëm, ashtu siç ndjehej si një diell i artë, Shqipëria, në zemrat e tyre. Aq me seriozitet u përgatitën, sa, kur i kërkuan sallë Rektorit të Universitetit të Patrës, ai u vuri në dispozicion sallën qendrore të Qendrës Ndërkombëtare të Kulturës së Universitetit. Se i pa njerëz seriozë, me dinjitet. Njeriun me dinjitet njerëzor, e vlerësojnë të gjithë. Atë pa dinjitet, e kthejnë në një lolo qesharak.
* * *
Ditët e fundit, atdheu ynë, Shqipëria, u vu përsëri në qendër të medias botërore. Shkaku ishte vizita e presidentit Xhorxh Bush në Shqipëri. Këtë herë vendi ynë u paraqit para medias botërore me imazhin e tij më të mirë. Besoj se, falë kësaj vizite tërësisht të suksesshme, Shqipëria përmirësoi veçanërisht imazhin e saj para botës. Aq u ndje kjo, sa
edhe media e huaj, (përjashto ndonjë këmbanë të ndryshkur ballkanike), arriti të theksojë se Shqipëria e vërtetë, ishte ajo që paraqitej direkt nga rreth 200 stacione televizivë në çdo cep të globit dhe jo ajo e paraqitur në ca raporte gjysmake të vëzhguesve ndërkombëtarë apo përfaqësuesve të Bashkimit Europian. Populli shqiptar, qeveria shqiptare, politikanët shqiptarë dhe gjithë opinioni mbarëshqiptar, i shpërfaqën botës Shqipërinë e vërtetë, dinjitetin tonë njerëzor e kombëtar. Ishte ky një potencial i madh mbarëshqiptar, që rrezatoi fuqishëm në botë. Shqiptarët, kudo që qenë, e ndjenë veten krenarë për vendin dhe kombin e tyre. Po edhe këtu nuk munguan ata që kërkuan qoftë edhe një ''vrimë të zezë'', ku të hidhnin katranin e tyre.
Kryesisht stacione të huaj. Por, si përherë, të ndihmuar edhe nga mercenarë të rëndomtë vendas. Dhe shpikën versionin e ''orës së humbur të presidentit Bush''. Një bllof televiziv, i cili pas disa ditësh u mbeti në dorë si një lajm i rremë që ishte. Por që u shit si ''bojë e zezë'' për t'u hedhur mbi Shqipërinë dhe shqiptarët.
* * *
Pas rënies së sistemit totalitar, në përgjithësi shqiptarët kishin rënë mjaft shpirtërisht. Ata u gjendën në udhëkryq. E rinisnin jetën pothuajse nga niveli zero. Këtë gjendje shpirtërore e rëndoi edhe më viti 1997, ngjarjet e të cilit e shpunë vendin ndoshta edhe një dhjetvjeçar pas. Shqiptarët paguan një haraç të ri, të rëndë. Por, për fat, ngjarjet rrodhën për mbarë. Vet shqiptarët ditën të orientoheshin drejt në një gjendje të tillë. Mendja e kombit rishfaqi edhe një herë gjeninë e vet. Shqiptarët kishin nevojë ''për të ngritur pakëz moralin''. Dhe këtë e gjetën tek vetvetja. Geni shqiptar nuk e kish humbur aftësinë e ripërtëritjes. Gjendja në Shqipëri ka ndryshuar dhe po ndryshon me orë. Për mirë, natyrisht. Edhe morali i shqiptarëve, brenda dhe jashtë Shqipërisë, është ngritur mjaft. Gjendja ekonomike, po ashtu. Problemet tona kombëtare po marrin hapësirën natyrale. E kam thënë edhe here tjetër e po e rithem përsëri. Me forcë. Me bindje të plotë. Po deshët më quani fantazist, por Shqipëria jonë, atdheu ynë i dashur, një ditë, me siguri, do të jetë ''Zonja e Ballkanit''. Ajo kërkon vetëm dashurinë dhe punën e gjithë shqiptarëve.
Patra,16.06.2007
Nis i mbarë viti i ri mësimor në të dy shkollat e komunës
( intervist me drejtorin e shkolles Z Sali Rabi)
Në bangat e dy shkollave të komunës së Lazaratit, në atë fillore “Baba Rexhep” dhe në atë të mesme të bashkuar “Muhamet Gjollesha”, janë ulur këtë vit të ri shkollor rreth 620 nxënës. Nga këta në klasë të parë janë regjistruar 42 fëmijë.
Drejtori i shkollës Sali Rabi thotë se “falë masave të marra në bashkëpunim me komunën, viti shkollor nisi pa probleme dhe shqetësime që mund të bëheshin pengesë për proçesin mësimor”. Sipas Rabit në të dy shkollat ka një staf të plotë pedagjik. 36 është numri i mësuesve nga të cilët 19 janë vendas , nga fshati dhe që të gjithë me arsimin përkatës. Ky fakt ndikon në një cilësi më të mirë të mësimdhënies, shton drejtori i shkollës.
Në lidhje me problemin e teksteve mësimorë gjendja paraqitet gati e njëjtë me shkollat e tjera në rajon. Krahasuar me vitet e tjera ka më pak mungesa në librin shkollor. Për nxënësit e shkollës së mesme nuk ka mbrritur ende libri i fizikës (problem ky për gjithë rrethin). Në disa klasa ka patur mungesa të pakta, pasi librat u porositën në varësi të numrit të nxënësve dhe në shkollë u regjistruan më shumë vetë nga sa ishte parashikuar, shot këtu lëvizjet e tyre nga një shkollë në tjetrën.
Përsa i takon investimeve ato kanë qenë më të pakta. Nga komuna janë çelur fonde për të kryer lyerje te pjesshme, meremtime, në klasat më të dëmtuara, punimë për rrethimin e shkollës, u vendos porta, si dhe u bë i mundur rregullimi i ambjentit të sekretarisë së shkollës.
Në këto momente është duke u punuar për të siguruar ujë të vazhdueshëm duke bërë të mundur vendosjen e një çisterne mbi shkollë. Të gjitha këto ndërhyrje po bëhen nga fondet e çelura nga komuna e fshatit, pasi këtë vit nuk janë çelur investime nga buxheti ishtetit. Një nga planet më të afërta është ai për ndërtimin e një kopshti të ri që do të jetë godinë dykatëshe me katër dhoma mësimi dhe ambjente të tjera. Kopshti i ri do të ndërtohet sipas të gjithë parametrave bashkëkohorë.
Ajo që të bie në sy në një ditë të zakonshme mësimi, në të dy shkollat e fshatit është fakti që nxënësit janë të veshur përditë me uniformë të rregullt shkollore.
E ndërsa gjithçka duket se ka nisur mbarë, nuk mungojnë problemet jashtë shkollës.
Dëmtimi i xhamave dhe mureve rrethues nga disa elementë është kthyer në një fenomen që duhet të marrë fund.
Dr. Hodo Çela
Letër
Në kujtim të dy grave të nderuara labe
Gazeta “Lazërati” ka botuar një sërë shkrimesh kushtuar njerëzve që janë gjallë ose jo, të cilët me punën, kontributet e qëndrimet e tyre e kanë nderuar dhe e nderojnë fshatin tonë. Megjithatë duket se asnjë shkrim i vetëm s’mund të ezaurojë deri në fund vlerat e të vërtetat e tyre. Kështu ndodh edhe me figurën njerëzore e burrërore të Hava Gërveshit (Mamo). Miku i respektuar i mëmë Havasë e i Lazaratit Çajup Shehu, na dërgoi këto kujtime, ku me ngrohtësi e sinqeritet skicon portretin e kësaj gruaje, të cilin po e botojmë pa redaktim.
“Ku ka subjekt, pena shkruan vetë, ku dhemb shpirti, shkrimet jetojnë përjetë. Dhe të gjitha këto, gazeta “Lazërati” i pasqyron me dinjitet, me profesionalizëm të lartë e patriotik, me temperament bashkëkohor. Mbetet një gazetë e vlerësuar për lexuesit e me një staf të kompletuar profesionalisht. Jam një lexues i rregullt dhe në gazetën “Lazërati” nr.14 – Mars 2007 lexova artikullin kushtuar Muhamet Gjolleshit, shkruar nga Pertef Gaba (pedagog). Muhametit i takojnë të gjitha nderimet, se asnjë djalë tjetër s’do ta turpëronte Lazaratin.
Ky shkrim më kujtoi Hava Gërveshin dhe dy djemtë e saj, njeri dëshmor e tjetri i arratisur. Miqtë dhe të afërmit i krijuan mundësinë Havasë të takojë djalin e vogël i arratisur në një moshë shumë të re. Havaja e gjeti në gjumë e të rraskapitur nga një udhëtim i gjatë. I erdhi keq ta zgjonte. U ul dhe e puthi. Pastaj thanë dy-tri fjalë dhe u ndanë për të mos u parë më.
Takimi, pas disa kohësh, u zbula dhe Havanë e burgosën në kalanë e Gjirokastrës e më vonë në burgun e Burrelit, së bashku me Hava Golemin (Shehun), e shoqja e Ismail Golemit, me Musine Kokalarin, Frida Lufin (hungareze), Drita Kosturin, Shega Këlcyrën, Xhemo Alimetin nga Mashkullora dhe shumë të tjera.
Në burgun e Burrelit, vajta i shoqëruar nga dy kushërinj, se edhe ata kishin pjestarë të familjeve të tyre në burg. Në takim me dolën të dyja Havatë, Golemi e Gërveshi. Si i vogël që isha, roja më la të lirë dhe u llafosëm gjatë. Kur u ndamë Hava Gërveshi më puthi dhe më dha një letër për djalin tjetër që kishte në Lazarat. – Kujdes se mos të shohin derman i mëmës, - më tha. Letrën ia dorëzova djalit besnikërisht, megjithë që s’i kisha kaluar të njëmbëdhjetë vjeçët.
Hava Gërveshi ishte një grua plakë, trupmadhe, me temperament të ashpër labe, patriote, e sinqertë dhe bujare, një besimtare që kur bënte be “për Baba Selim”, nuk ia zgjasin qoftë edhe rojet.
Një ditë në burgun e Burrelit bëri vizitë (inspektim), një nga xhahilët e diktaturës. Pasi pa gratë, Havaja i ra në sy dhe e pyeti: - Po ti plakë përse je? – Putha dermanin e mëmës që flinte në gjumë. Djali tjetër dëshmor për ju u vra. Putha djalin e vogël që qe arratisur që i vogël. – Diktatori nr.2 kthehu krahët e iku pa folur.
Pa dhjetë vjetësh të dy Havatë i liruan nga burgu. Por jashtë ishte edhe më e vështirë jeta, sidomos kur doje punë e pasaportizim.
Hava Gërveshi u kthye në Lazarat, kurse Hava Golemi tek unë në fshat.
Një ditë Hava Gërveshi më vjen mike në shtëpi. U taku me Havanë tjtër dhe bashkë me nënën time nuk fjetën fare atë natë. Gjithë nata muhabet, kujtime, lotë. Këto janë kujtimet e mia për dy Havatë labe. Ne respekt të tyre hodha këto kujtime.
Nga Çajup Shehu.
Rrëfimi dridhërues i Reit Gabës që vuajti 12 vjet në burgjet komuniste
Plagët që nuk harrohen kurrë
Ende pa u tharë lotët e tre të pushkatuarve nga sistemi komunist, në 1 mars të vitit 1957 arrestohet Reit Gaba. Në atë kohë ishte 32 vjeç babi i dy fëmijëve. Pas një qëndrimi 9 mujor në birucat e hetuesisë e dënuan më vdekje, me pushkatim.
Atëherë unë isha 10 vjeç dhe nga prindërit tanë në biseda intime dëgjoja që flisnin për qëndrimin tepër burrëror të Reitit në hetuesi, por më shumë mësova nga bashkëvuajtësit e tij të Zhulatit dhe të Lunxhërisë të cilët flisin më konsiderata për të.
Kur më ra në dorë libri i Neim Pashës “Jetë e pa jetuar”, ku autori vuajti 21 vjet në burgjet e ferrit komunist dhe në kampin burg të Elbasanit ishin bashkë me Reitin duke e përshkruar si një njeri fisnik e të ndershëm i cili nuk u shit e u ble, me lindi ideja që të shkruaja edhe për këtë njeri të shumëvuajtur.
E gjeta Reitin 85 vjeçar në ballkonin e shtëpisë së tij, duke përkëdhelur mbesat, sepse fati nuk e la të përkëdhelte fëmijët e tij. Kur e shikon ashtu në normalitetin e tij familjar, thua se ky njeri s’ka patur andralla në jetë dhe të rinjtë nuk e besojnë se ky njeri është dënuar me vdekje, me pushkatim dhe se 30 ditë ka qëndruar i lidhur me zinxhirë nga këmbët e nga duart duke pritur xhelatin ta egzekutonte.
I them - Pse u godite pikërisht ti xha Reit?
- Ne ishim një familje e mesme me 400 kokë dele, 7 lopë, 8 pela dhe 19 kokë dhi. Me arrestimin tim u sekuestruan të gjitha, bile edhe një pjesë e shtëpisë dhe na lanë vetëm 17 kokë dele dhe një dash. Në atë vit të gjitha strukturat e shtetit komunist ishin angazhuar në Lazarat, sepse kishte shumë kundërshtime, veçanërisht nga ata të cilët kapitalin e kishin vënë me djersën e tyre, prandaj duhej bërë terror që të futeshin në koperativë.
Akuzat më të cilat u përballa ishin: agjitacion e propagandë, takim me diversantët dhe krime gjatë luftës, (akuza që nuk u provuan kurrë).
Për një moment psherëtin kur kujton qëndrimin prej 9 muajsh në birucat e hetuesisë në Gjirokastër, nën hetimin e Niko Barxhos dhe të Nevzat Haznedarit. Atje provoi turturat më të mëdha fizike e psikologjike më qëllim që të pranonte ato akuza të monuara. - Por unë i hodha poshtë me neveri, - thotë xha Reiti.
- Në janar të 1958 më dënojnë më vdekje me pushkatim, vazhdon ai rrëfimin e tij, një dënim sa absurd aq edhe barbar nga kryetari i gjykatës së asaj kohe Sami Abazi.
Kur po prisja egzekutimin më vjen në birucë Shuaip Panariti së bashku me hetues Nikon dhe më pyet se sa isha dënuar dhe përse. - I them, me pushkatim për faje të luftës.
I drejtohet hetuesit duke i thënë: sot pas 14 vjetësh u kujtuat të dënoni njerëzit ju? Kthehet nga unë dhe më thotë: bën lutje more djalë të të falet jeta. Dhe familja kështu bëri, m’u fal jeta, por u dënova me 25 vjet burg, nga të cilat bëra 12 vjet sepse përfitova nga tre amnisti.
Pas hetuesisë filloi kalvari i vuajtjeve nëpër kampet burg të punës. Nga burgu i Gjirokastrës më çuan në Vlorë, prej andej në Tharjen e kënetës së Tërbufit në Lushnje. Më transferojnë në tharjen e kënetës së Thumanës. Mbasi mbarojmë andej më çojnë në ndërtimin e uzinës së Superfosfatit në Laç. Aty u njoha dhe u miqësova me Pjetër Arbnorin, Bardhyl Belishovën, Leka Toton, Tomor Dostin. Në këtë kamp gjeta dhe Veliko Brahimin me këmbët, nga gjunjët e poshtë të shkoqitura nga turturat, sa doktor Luigj Radoja ja priste me gërshërë, ku vende vende i dukej kocka, (doktor Luigji më pas u pushkatua).
Një tjetër kujtim të hidhur nga Laçi kam kur më erdhën prindërit, bashkë me Balilin 8 vjeçar. Ata bënë 6 ditë rrugë nga Memaliaj në Laç, dhe nuk më lanë të takohesha, qoftë dhe me djalë i cili pasi u kthye në shtëpi ndenji 10 ditë rarë nga këmbët. Bashkë me prindërit e mi ishte edhe Bele Dervishi, për të takuar vëlla Velikon.
Pasi mbaruam uzinën e Laçit na transferuan në ndërtimine fabrikës së çimentos në Fushë-Krujë, prej andej në Rubik, nga Rubiku në ndërtimin e pallateve në Tiranë dhe e përfundova në ndërtimin e fabrikës së çimentos në Elbasan.
Në shumë nga këto vepra nuk është hedhur vetëm djersa, por edhe gjaku i sa e sa të burgosurve. Nuk ka kanal, themele, tunele, oxhakë që të mos ketë gjak nga të burgosurit dhe sot u dridhet dora pushtetarëve, t’i japin dëmshpërbilimin e merituar.
Më tej ai vijon, me Neim Pashon u njoha në kampin burg të Elbasanit, një djalë i ri 20 vjeçar energjik, shumë i pjekur për moshën që kishte dhe tepër besnik. Kisha qejf ta takoja, të kujtonim makabritetin, kur vranë një djalë nga Dukati ose kur një të burgosur tjetër e lidhën prej një shtylle dhe me lente duke grumbulluar rrezet në një pikë e digjnin në pjesë të ndryshme të trupit.
A ke ndonjë merak që të ka mbetur? - i them.
- Të burgosurit kanë shumë meraqe, por unë do të veçoja dy prej tyre:
E para mos arsimi i Balilit, i cili mbaroi që nga klasa e parë gjer në të tetën me të gjitha dhjeta dhe nuk e lejua as në gjimnaz.
E dyta shqiptarët provuan diktaturën më të egër, por po provojnë edhe një demokraci të mbapshtë.
Nga Hito Brahimi.
