Disa veçori të së folmes të Lazaratit.
Në të kaluarën e sot ka patur e ka mjaft hulumtime e studime mbi veçoritë e të folmeve krahinore . Këto dukuri janë trajtuar në planin historic e konkret.Në studimet e mirëfillta shkencore gjuhësore , nisur nga këto dukuri, është hedhur dritë e është pasuruar mendimi shkencor mbi ligjësitë dhe evolucionin e shqipes. Edhe vëzhgimet e hulumtimet mbi dukuri të veçanta gjuhësore kanë pasuruar ndjeshëm materialin gjuhësor mbi këto ligjësi .
Për shkak të kushteve të veçanta historike e gjeografike , edhe dukuritë e së folmes së Lazaratit pëbëjnë një material të pasur e me interes për gjuhësinë.
Kjo e folme ruan forma të hershme të shqipes.Në vështrim krahasues ajo shfaq afëri jo aq me komunitetet fqinje rrethuese shqipfolëse, se sa me ato përtej kufirit të tyre . Kjo tendencë conservative edhe në fushën e gjuhës është rrjedhojë e faktorëve të lartpërmendur dhe e përpjekjeve për ruajtjen e identitetit kulturor e historic të këtij komuniteti , brënda identitetit të përgjithshëm krahinor e kombëtar.
E folmja e Lazaratit është pjesë e së folmes së Toskërisë jugore.Por brënda saj çdo krahinë e njësi krahinore ka veçoritë e veta . Kjo e folme në përgjithësi i përket dhe ka afëri me ato të krahinës së Kurveleshit e Bregdetit të poshtëm.Afëritë vihen re në fonetikë , leksik , morfologji, sintaksë , sinonimi etj.
Megjithatë kjo njësi krahinore në të folmen e vet ka edhe veçoritë e saj të dallueshme . Një vështrim i përgjithshëm mbi këto veçori paraqet interes për dy arsye .Së pari , Lazarati është njësi krahinore e pagjurmuar , hetuar e vrojtuar dri tani në fushën e veçorive të gjuhësisë së folur . Së dyti , kjo do të zgjojë intersin e intelektualëve të Lazaratit (dhe më gjërë), veçanërisht të mësuesve të gjuhës shqipe pqr vëzhgime ,hulumtime , mbledhjen e materjaleve gjuhësore e përpunimin e tyre sidomos në hetimet e kërkimet dialektore , fjalë të rralla etj.
Për hershmërinë e të folmes së Lazaratit dëshmojnë edhe shprahje e frazologji që e kanë zanafillën në besimin pagan.Kështu shprehje të tilla si: “ për atë diell” “ Për këtë zjarr “ , Për atë që vete lodhur” “Për këtë vatër” “ Mi bëfsh hi “ etj. , nuk komunikojnë me asnjë religjon , qoftë katolik, ortodoks apo musliman .
Në këtë shkrim do të trajtohen në mënyrë të përmbledhur disa veçori e dukuri të kësaj të folme ,kryesisht në fushën e fonetikës e morfologjisë:
Në të folmen e Lazaratit zanorja – Y – ruhet e pa prekur pothuajse në të gjithë leksikun aktiv , si :syri, pylli, ylli, qytet, dyer , njyej, (ngjyej) , thyej, lyej, mbërthyer , etj. Ndërkohë që në komunitetet fqinje si qyteti I Gjirokastrës , e disa krahina e njësi krahinore të Labërisë, bregut të poshtëm , e Çamërisë ajo zëvendësohet me –i- si : siri, illi, qitet, dier, ngjiej, thiej, liej, mbërthier etj.
Në përgjithësi Zanorja – u - përdoret në huazimet turke si: burek, -për byrek , dufek- për dyfek, gjuveç – për gjyveç , musafir –për mysafir, surgjun – për syrgjyn,etj. Megjithatë kjo nuk përbën dukuri përgjithësuese . Kështu në këtë të folme përdoren format : dyshek, - e jo dushek, gjyle – e jo gjule, qyp- e jo qup, bylyk –e jo buluk , që përdoren në të folmet e kurveleshit të siperm apo të Bregut të poshtëm .. Por ka edhe fjalë të shqipes ( jo turqizma) që preken nga kjo dukuri si rrjedhojë e trysnisë së huaj. Megjithatë në toponimi ajo nuk shfaqet në asnjë rast , gjë që flet për qëndresë gjuhësore, por edhe shpirtërore e vetëdije shoqërore vetënjohëse .
Në të kryerën e thjeshtë zanorja e patheksuar fundore – ë – bie në të folmen e përditshme sit ham, lam , qam etj. Në këtë rast zanorja fiton një gjatësi të dukshme si plotësim I rënies së – ë –së .Disa herë në format pësore të foljes vihet re rënia e - h - si: u prëva-për u preha, u prëmë –për – u prehëm , u fshemë – për u fshehëm , u ngremë –për – u ngrehëm etj.
Disa folje zgjerojnë tonin e shumësit duke zbërthyer zanoren e temës të së kryerës së thjeshtë në togun zanor – ua – si : muarrëm – për – morëm, dualëm – për- dolëm, mbuallëm – për- mbollëm, vualëm – për – volëm etj.
E kundërta ndodh në shumësin e së kryerës së thjeshtë në disa folje , ku togu zanor - ua - nedukton në - o - si: blojtëm – për – bluam , lojtëm - për - luajtëm , krojtëm - për - kruam , shkrojtëm - për – shkruam , shojtëm - për - shuam .
Disa folje si : gjej , vij, fle , mbetem, prehem, e bëjnë vetën e parë njëjës me aorist sigmatik, si : gjeç(ë), arç(ë)fleç(ë) mbeç(ë) ? Kjo trajtë gramatikore është e vjetër dhe ndeshet edhe në disa fshatra të tjerë të toskërisë jugore , tek arbëreshët e Italisë e në disa të folme veriore. Në disa treva të tjera të jugut kjo dukuri shtrihet në shkallë më2 të gj gjerë , si : thaç(ë) , raç(ë) , paç(ë) ,laç(ë) etj., për thashë, pashë, rashë, lashë etj.
Pak folje që në të kryerën e thjeshtë dalin me temë në - t - , asimilojnë bashkëtingëlloren - t – dhe zanoren - ë - , duke dhënë - I - , si : brita - për - bërtita , krica - për – kërcita, duke qënë kështu më afër formës emërore fillestare , si: britmë, kricmë, (krismë) ose krisje.
Në të folmen e përditshme forma e paskajores ia lë vendin formës lidhore kur paraprihet nga foljet - vij, nis, shkoj, përgatit, si: vajta të punoja , nisa të them, shkova të lajmëroja, u përgatita , ta prisja etj.
Në të folmen e Lazaratit , sin ë gjithë toskrishten jugor zanoret e theksuara - a , e , para tingujve hundorë - m , n, nj, errësohen në - ë - .Këtu përfshihen edhe emërtimet toponimike dhe huazimet turke . Dalin kështu format : qën, dhën, dhëmb, fëmër, gjëndër, gjëmb , e ënjte, e prëmte, nën, Osmën, azgën , etj.
Zanorja - e - erresohet edhe para bashkëtingëlloreve dridhëse : r, rr, dhe para - h -, si: shërra, njërëzt,plëhu, prëhem. Kjo dukuri vërehet edhe tek arbëreshët e Italisë dhe në Kurvelesh.
Në dallim nga gjithë toskërishtja jugore ku shprehja njëri dje, njëri të martën, në Lazarat kjo shprehje del me zanoren - e - , si: njeri dje, njeri të martën.
Në të folmen e Lazaratit pothuaj nuk shfaqet dukuria e ruajtjes së zanores - 137 - si para edhe pas theksit . Kjo dukuri shfaqet në Himarë e fshatrat e tjera sin ë të Labërisë e madje edhe në fjalët me theks parafundor e tejfundor , si gjarpër, të martënë, udhënë, djalinë , Maja e Çikësë etj.
Edhe në Lazarat , ashtu sin ë Kurvelesh e Bregun e poshtëm, zanoret e gjata vihen re në rrokjet e hapura fundore , si: be, rrrufe,nome, hobe, vëri, si , dhi etj.
Kjo dukuri shfaqet edhe në foljet e vetës së dytë njëjës në urdhërore . Kjo për shkak të shkrirjes së grupeve të zanoreve - ae , oe, si: ngarko- ngarkoe, qëllo- qëlloe , shiko- shikoe, ha- hae, la- lae, vre- vrae etj. Në këtë rast zanorja është më e tejzgjatur .
Interes paraqet dukuria e disa foljeve njërrokëshe të të tre zgjedhimeve në vetën e dytë njëjës . Aty vihet re bjerrja e - j - së së vetës së parë dhe e -h- së karakteristike të kësaj forme foljore , duke dalë në togun - ie - dhe - ae - . Zanorja në këtë rast nuk e mbart gjatësinë e vet sin ë shëmbujt e përmendur më sipër . Përkundrazi ajo shfaqet e prerë . Kështu dalin format fshij (fshie), grij(grie) , rrah( rrie),
Vras( vrie) , ha (hae) , pi ( pie ) .

Ashtu si në shumë fshatra të Toskrisë Jugore dhe në të folmen e Lazaratit nuk ruhen togjet e bashkëtingëlloreve - mb , nd, ng, ngj, si: shkun(shkund) , mase(mbase) , mëne(mendje) , na (nga) , konjill(kongjill) etj.
E njëjtë është edhe dukuria e rënies së – n- në rastet : daj(ndaj) , darje (ndarje) , dava (ndava) , dau ( ndau).
Në ndajfoljet - andej- , këndej , vihet re asimilimi I grupit të vjetër – nt ( me von nd) në -n- si : anej ketej.
Retacizmi si dukuri e vjetër parasllave ka vepruar në gjithë Toskërinë Jugore , si ranë-rërë , bënë-bërë, gjalpër – gjarpër etj . Porn ë të folmen e Lazaratit ende ruhet forma më e hershme: gjjalpër , e paprekur nga rotacizmi. Por sin ë shumë treva të jugut , edhe në të folmen e Lazaratit rotacizmi jo vetëm ka vepruar , por edhe prapavepruar gjuhësisht. Kështu veta e dytë e urdhërores së disa foljeve del në format : biri ( bini) ,ziri (zini) , fliri( flini) , viri( (vini) etj. Asimilimi I – n - vihet re edhe në format e vetës së dytë shumës të urdhërores së disa foljeve del në format e vetës së dytë shumës të urdhërores , si : ngrihi(ngrihuni) , brihi(brihuni)
Krihi ( krihuni )
Në fushën e morfologjisë përbëjnë interes trajtat e vjetra të së pakryerës në dëftoren shumës . Kështu folja mbaj del në format unë maj , flij ,ecij, qaj, veta e parë njëjës dhe: ne majim, flijim, ecim, qajim, lajim etj.
Përdorimi I – ç – në vend të - sh – para bashkëtingëlloreve të shurdhëta është tjetër dukuri në këtë të folme , si çpoj ,çpengoj, çkatërroj, çpejt,etj.
Ende vihet re përdorimi I - ç – në fund të përemrave vetorë njëjës në kallzore , si : muan, tyan, atian. Pokështu edhe zëvendësimi I ndajfoljes - ku – pas pjesëzës treguese - ja - përbënë rast të veçantë në të folmen e Toskërishtes jugore , si : ja tuk jam, ja tuk më ke , në vend të : ja ku jam , ja tuk më ke , .
Sin ë shumë fshatra të tjerë të trevës jugore , edhe në Lazarat veta e trtë njëjës e foljes - dua - përdoret e ngurosur në formën e foljes pavetore- duhet – si : do menduar , do thënë , do ruajtur , do qëlluar etj.
Këto dukuri gjuhësore e të tjera përbëjnë për sot e për të ardhmen një fushë të pasur vëzhgimesh , hulumtimesh, hetimesh, gjuhësore e studimesh . E folmja e Lazaratit me veçoritë e saj përbën një material të pasur për studime të thelluara me karakter historic e përgjithësues .
Glosari në formën e një fjalorthi që mendoj se do të botohet në numrat e ardhshëm të gazetës do të plotësojë më tepër tablonë e përgjithshme të së folmes së Lazaratit në veçoritë e saj dalluese.
Duke paraqitur veçoritë dalluese të kësaj të folmeje natyrshëm do të dalin në pah edhe aferitë e saj më të spikatura me të folmet e trevave të tjera të Toskërisë Jugore . Kjo do të ndihmojë drejtpërdrejt edhe për të ndri çuar çështjet më thelbësore të hstorisë së komunitetit të Lazaratit.

Beqir Mamo